Este vídeo está formado por los tres cortometrajes experimentales que componen el Tríptico Elemental de España, del cineasta José Val del Omar: "Acariño galaico" (también conocido como "De barro"), "Fuego en Castilla" y "Aguaespejo granadino".
José Val del Omar (Granada, 27 de octubre de 1904 - Madrid, 4 de agosto de 1982).
Val del Omar fue un «creyente del cinema» que formuló mediante
las siglas PLAT —que equivalen al concepto totalizador de
Picto–Lumínica–Audio–Táctil—. En 1928 anticipó ya varias de sus técnicas
más características, incluyendo el «desbordamiento apanorámico de la
imagen», la salida fuera de los límites de la pantalla, y el concepto de
«visión táctil». Dichas técnicas, y la del «sonido diafónico» y otras
exploraciones en el campo sonoro, fueron aplicadas en su Tríptico elemental de España,
que incluye: «Aguaespejo granadino» (1953-55), «Fuego en Castilla»
(1958-60) y «Acariño galaico» (1961/1981-82/1995), concluido
póstumamente. Sin embargo, su obra e investigaciones —sin fin,
como él solía cerrar sus películas— no empezaron a ser valoradas y en
cierto modo redescubiertas hasta poco antes de su muerte.
A historia de Galicia está marcada polo esforzo e a capacidade de
moitas persoas traballadoras que, dende tempos antigos, deixaron a súa
terra para buscar unha vida mellor. Nunca mellor dito no caso dos segadores galegos, mozos que, dende moi novos, marchaban a Castela para gañar uns cartos cos que poder sobrevivir. Co obxectivo de recuperar esta memoria, o grupo de investigación HISTAGRA da Universidade de Santiago (USC) e o Centro de Investigación Interuniversitario das Paisaxes Atlánticas Culturais (CISPAC) únense á Asociación de Veciños de Santa Comba de Órrea (Riotorto) para contar a historia dos seus segadores.
Así nace o documental Segadores da Órrea en terras de Castela. Unha historia de heroes, dirixido por Vanesa Gómez Lourido e Laura Alonso. Cun enfoque etnográfico, histórico, antropolóxico e cultural, a peza reconstrúe un fenómeno que atravesou a historia de Galicia dende o século XVII ata os anos sesenta.
Estreado en maio de 2025, aínda que producido en 2023, o documental de 50 minutos dá voz aos protagonistas: 29 homes que participaron nas campañas de sega e dúas mulleres que
relatan a vida que quedaba na aldea. Grazas a eles pódese coñecer de
primeira man as experiencias, as dificultades e a resistencia dos nosos
antepasados, neste caso, os dunha pequena vila de Lugo. Esta é a súa
historia.
Coller os sacos e ir a Castela
“Era pobre, non era nada rico”, comeza a relatar Alberto Fernández Gómez, un dos moitos segadores de Órrea. Na súa infancia, non acudir un día á escola para coidar das vacas era algo habitual, e estes mozos lucenses estaban afeitos a estas rutinas. Non só iso: dende moi novos tamén eran enviados ao monte a sachar nos meses de marzo, abril e maio para garantir a comida na casa.
José María Sobrado Casabella, outro dos
protagonistas do documental, lembra que cavar era un traballo moi duro:
“Había que deixar o monte recto para que curara e, despois, queimalo”.
Co paso do tempo e a chegada de produtos químicos, a carga de traballo reduciuse, pero a miseria seguía presente. Para labrar as leiras, moitas veces había que transportar o abono na cabeza. “Vivíase moi mal, non había camiños”, engade.
Pero todos os entrevistados coinciden en que marchar a Castela a segar non foi unha opción, senón unha necesidade. Un costume transmitido de avós a pais e de pais a fillos. “Eles foron andando a Castela”, explica Alberto Fernández, poñendo de manifesto a continuidade ano tras ano.
A última xeración de segadores de Órrea chegaba á estación de tren de Lugo con idades entre os 10 e os 14 anos, acompañados dos seus pais, irmáns ou tíos.
Hai quen o vía como unha oportunidade para afastarse da casa por un
tempo, pero recibían un aviso claro dos maiores: “Vas contento, pero
cando chegas alá, non tanto”, lembra Manuel Penedo Otero, repetindo as palabras dos seus irmáns. “Por aquí hai poucas casas nas que non houbera xente indo a Castela”, resume Gumersindo Gómez Couso.
Que había na maleta?
“Cando vin chegar aquela locomotora co carbón, o lume e os maquinistas negros, dixen: Ai, pobre de min!”, lembra Jose María Fernández Dasrribas. Así agardaban na plataforma coa súa maleta, non sen antes recibir o aviso da cantidade de rateiros que había no tren. Aos pequenos subíannos polas ventás, xunto coas súas equipaxes e sacos. Mais, que levaban sempre aqueles futuros segadores?
As chaparritas, sandalias que empregaban os segadores. Imaxe extraída do documental ‘Segadores da Órrea en terras de Castela. Unha historia de heroes‘.
En primeiro lugar, o calzado: ían pasar moitas horas de pé. As chaparritas, sandalias feitas cun anaco de neumático de coche e unhas tiras, xunto coas zocas, eran o calzado típico para viaxar a Castela: “Non molestaban e, se lles entraba auga ou terra, saía por outro lado”, explica Gabriel Gómez Expósito. Na maleta tamén había dúas ou tres camisas que se lavaban cada 15 días ou cada noite nas prazas das vilas.
A isto sumábase o material de traballo: catro ou cinco fouciños
para ir renovando, pois ao chegar a Castela só atopaban unha pedra para
afialos. “O penúltimo ano que traballei fixen 1.000 eu só”, conta Benigno López, que tamén traballaba na forxa. Levaban, ademais, uns coiros chamados didilespara non cortarse e unha zoqueta de madeira para acadar maior alcance.
Pero a maleta non sempre quedaba con eles: non eran unhas vacacións. “Ao chegar, quedaba aparcada na casa do amo, e o que levabamos era un saco de roupa”, explica Oliverio Leivas Fernández. Para estes desprazamentos, os segadores usaban bicicletas, indo dun lado a outro coas súas pertenzas. Pasaban toda a noite e o día no tren, e tras un transbordo en Medina del Campo e outro tren a Segovia, chegaban finalmente a vilas como Ortigosa de Pestaño.
Longas xornadas ao sol
Dende xuño ata principios de agosto estes mozos traballaban nas
terras de Castela en plena época estival. Distinguíanse dous cargos: os
que segaban e os que ían detrás atando. Non obstante, as condicións eran
duras para todos: “Traballabamos de sol a sol, dende as nove da mañá
ata as oito da tarde”, lembra Cándido Rodríguez Cerdeira.
O día comezaba cedo. Cando o amo os espertaba ás cinco da mañá, almorzaban chocolate, sopas e un vaso de augardente.
“Unha vez tiña unha sede da virxe, tomei tres vasos de viño e púxenme a
atar… Parecía que andaba no aire!”, conta un deles. Ás nove comezaba a
faena, cando chegaban ao lugar da sega, pois ían “dun sitio a outro” en carros ou bicicletas.
Ao mediodía facían unha pausa dunha hora: “O de comer quentando o sol sentado nun mollo… Iso si que era duro”, di Manuel Folgueira Pérez. O menú non variaba: garavanzos cada día,
en contraste co caldo que comían en Galicia. Ás veces, os amos
levábanlles comida; noutras, eran eles quen a traían nunha perola.
Formaban un círculo e cada quen collía a súa parte, pero non se podía
comezar ata que o maioral cortase o pan e servise o viño.
Coa calor, a auga era imprescindible. Uns lembran que a traían en porróns de barro
para mantela fresca, outros que tiñan que ir eles mesmos por ela. Para
asearse, a pouca auga dispoñible estaba nas casas dos amos: “Ás veces non nos deixaban porque lles manchabamos a auga”, explica Cándido Rodríguez. Ao final do día, improvisaban un colchón con palla, cubríano cunha saba e unha manta traída da casa e deitábanse a durmir, ás veces compartindo espazo coas pitas.
Segar en Castela
“En Castela o traballo era moi escravo”, lembra Gabriel Fernández Dasrribas, pois rapaces coma eles tiñan que atar unha leira de ata catro quilómetros de longo.
Hai quen ía, pero non soportaba o ritmo e tiña que regresar a casa. As
condicións dependían moito do maioral: “Habíaos que eran moi animaliños: se enfermaba un, quedaba no pallar, e se morría, morría”.
En tempadas de moita colleita, todos ían ao límite. Comezaban de mañá a recoller veza,
un cereal para o que había que agacharse continuamente. “Era unha
planta moi baixiña, tiña moita humidade do orballo da noite e as mans poñíanse brandas e sangraban”, explica José Braña Cerdeira. Ese era o seu día a día.
Os segadores de Castela tiñan que atar unha leira de ata catro quilómetros de longo. Imaxe extraída do documental ‘Segadores da Órrea en terras de Castela. Unha historia de heroes‘.
Para regresar cada verán, buscaban os mesmos amos do ano anterior. Escribíanlles, anunciaban que volverían a Castela e enviaban un telegrama coa data de saída. “Sempre iamos os compañeiros xuntos cada ano”, lembra un deles, destacando a unión dos segadores de Órrea.
Día de cobro
De súpeto, chegaba o momento máis esperado: o día de cobro. O soldo repartíase por categorías: no posto máis baixo gañábanse 3 pesetas, e a cifra aumentaba ata chegar ao maioral, quen recibía 21. Os cartos colocábanse nunha manta no rancho e repartíanse, cos atadores cobrando sempre a metade que os segadores.
O primeiro ano, un atador podía gañar arredor de 6.000 pesetas en dous meses, mentres que un segador podía chegar ás 18.000.
Nun contexto no que con 5.500 pesetas se podían mercar dúas vacas, o
diñeiro era tentador. “Moita xente ía a Castela porque alí comíase
mellor, pero a vantaxe económica non sempre era grande”, lembra Enrique Fernández Lorido. Aínda así, a necesidade obrigaba: había que manter á familia e buscar ingresos “fose onde fose”.
A experiencia implicaba risco físico e deixaban atrás nais, irmás e fillos,
que traballaban como podían ata o regreso. “Miña nai quedaba moi
triste, pero había necesidade e facer de tripas corazón”, contaba Pura Díaz Linares, unha das nenas que quedaba na casa.
Regreso a casa
En Castela tamén lles quedaba unha familia. “Os casteláns non abusaban da xente”, recorda FolgueiraPérez, aínda que sempre había quen quería sacar máis proveito ca outros. “Alí veñen os galegos!”,
berraban cando chegaban. Algúns segadores mesmo atoparon o amor alí,
como aquel que, tras cortar un pé cun fouciño, coñeceu á enfermeira do
hospital.
Todo cambiou coa chegada das primeiras recolledoras. “Valseca era unha vila grande, e vin probar a primeira máquina que se pedía para a provincia de Segovia”, conta un dos segadores. Aquela máquina, moderna para a época, segaba tanto coma 12 homes: un auténtico milagre para quen pasaba longas xornadas ao sol.
Pouco a pouco, as máquinas foron invadindo os campos e o oficio do segador quedou no recordo. Algúns deixaron de ir en 1966, aínda que moitos pensan que, de non ser polas recolledoras, seguirían marchando uns anos máis. “Ti
sabes o que é durmir durante o verán nun pallar, enriba de palla
rolada, cunha saba que picaba debaixo, e levantarte ás catro da mañá
para traballar de sol a sol?”: así lembran os segadores galegos de Órrea, que cada verán marchaban a Castela na procura dunha vida un pouco mellor.
O historiador Carlos Morais vén de dar ao prelo un estudo en
Abrente Editora sobre a estadía de Daniel Castelao na Unión Soviética
entre abril e maio de 1938. O volume titulado "26 días de Castelao na
URSS" achega a visión do dirixente nacionalista sobre a viaxe e o
socialismo.
Castelao, canda outros integrantes da delegación do Goberno republicano
que visitaron a Unión Soviética en 1938, ao seu retorno en Barcelona en
xuño de 1938. (Foto: Crónica)
Cilia Torna
19/xul./25
Castelao botou 26 días na Unión Soviética
entre abril e maio de 1938. A súa visita á URSS enmarcouse nunha viaxe
dunha delegación do Goberno republicano para asistir aos actos do
Primeiro de Maio en Moscova. Na comitiva estaba, tamén, presente Virxinia Pereira.
O dirixente nacionalista deixou múltiples testemuñas da viaxe así
como diversas reflexións sobre o sistema soviético. A este respecto,
Morais "asegura que Castelao nunca foi comunista, mais si admirador, simpatizante e defensor da URSS"
e apunta que "eses 26 días deixaron unha forte pegada en Castelao, que
ideoloxicamente situamos nos parámetros do nacionalismo galego de
esquerda radicalmente antifascista e antiimperialista"
As primeiras impresións de Castelao sobre a URSS, após un mitin na cidade de San Petersburgo, naquela altura denominada Leningrado,
non deixan de sorprender. Así, sinalou, que "me pareceu que estaba na
Galiza, porque os tipos rusos son exactamente iguais. En xeral, deu-me a
sensación de que estaba nun mitin nunha aldea galega".
O 10 de maio de 1938, nunha entrevista concedida ao diario Trud antes de abandonar Moscova con destino a Ucraína e Azerbaixan,
Castelao afimrou que "viñemos aquí para coñecer a súa enorme
experiencia revolucionaria. Notamos nos ollos dos cidadáns soviéticos
algo que, por cima de todo, fainos falta agora: un amor, unha compaixón
pola nosa grande loita".
"O único pobo que nos defende de cheo é o pobo soviético",
continúa Castelao, "por iso que a primeira palabra que aprendemos aquí é
spsibo (obrigado). Agradecémosvos o voso cariño e a vosa hospitalidade,
a vosa axuda. As horas que pasamos aquí ficaran na nosa memoria como o
mellor das nosas vidas".
A prensa soviética ocupouse da obra de Castelao. Así, Pravda, órgano do comité central do Partido Comunista da Unión Soviética
(PCUS), sinala na súa edición de 11 de maio de 1938 que "un dos
membros da delegación obreira (...) é un destacado pintor e artista
revolucionario español, Castelao. Trouxo a Moscova unha serie de debuxos
que, con grande mestría e realismo, mostran os horrores e barbaries
fascistas”.
O dramaturgo soviético Alexander Viliamovich Fevralski, nun artigo publicado nesas mesmas datas na revista Iskusstvo titulado A arte na República española,
escribía "o artista galego Alfonso R. Castelao, deputado das Cortes (o
Parlamento español) é autor dunha serie de gravados de grande forza
expresiva”, describindo a continuación o contido dos gravados de Galiza mártir.
O traballo de Morais recolle toda unha serie de reflexións e análises
de Castelao sobre a Unión Soviética. Nos mesmos o dirixente
nacionalista, destaca a aposta do Goberno da URSS polas linguas
minorizadas e pola "liberdade das nacionalidades soviéticas" como lle
lembrou nunha carta a Rodolfo Prada.
"O fío vermello do movemento de afirmación nacional galego"
Morais explica que "Castelao é continuador do fío vermello do movemento de afirmación nacional galego, que de Rosalía de Castro, pasando por Manuel Murguía, simpatiza con o socialismo utópico e posteriormente co socialismo científico"
"Castelao non foi unha anomalía nin un verso solto no movemento
nacionalista da altura", continúa Morais, quen lembra a influencia no
seu pensamento e en todo o nacionalismo dos anos 20 e 30 das achegas
teóricas de Ramón Vilar Ponte. Neste punto, destaca as análises recollidas na súa Doctrina Nazonalista de 1921, "onde presenta o nacionalismo
Dionisio Pereira (A Coruña,1953) é un das grandes referencias
nos estudos da memoria na Galiza. Autor dunha abondosa bibliografía
arredor dos movementos sociais e político no período republicano e sobre
a represión franquista, achegámonos nesta conversa a súa investigación
sobre os vitimarios na comarca das Frieiras.
C.T.
28/dec./20
A dinámica
da etapa republicana remata condicionando o proceso represivo após o
golpe militar de 18 de xullo de 1936, cal era a realidade social e
política das terras das Frieiras nos anos anteriores ao levantamento
franquista?
As obras do camiño de ferro Zamora-Ourense, coa conseguinte
concentración de milleiros de “carrilanos” procedentes quer da contorna
galaico-portuguesa, quer doutras zonas do Estado, deron lugar a unha
importante conflitividade sociolaboral na zona. Neste contexto, no eido
municipal a presión dos traballadores da vía conforme avanzaba o mandato
da Fronte Popular, comezou a mudar tanto a composición dos concellos
como a súa orientación ao servizo das elites locais, tradicionalmente
debedoras de vellas reminiscencias caciquís a penas agachadas tras o 14
de Abril por unha aparencia de republicanismo. A conflitividade laboral,
asemade, tomou outra dimensión a partir da frustrada Revolución de
Outubro de 1934, tras a cal os “destajistas” das obras pretenderon
substituír cadros sindicais por obreiros afíns ás dereitas. Un mes antes
do golpe militar, a totalidade dos sindicatos operativos na vía entre A
Pobra de Seabra e Vilar de Barrio, con maioría da CNT e presenza
destacada do PCE, declararon a folga xeral para acadar a readmisión dos
despedidos en 1934, incremento do xornal, semana de 44 horas, roupa de
traballo a cargo da empresa, horas extras valoradas un 25% máis,
despedimentos indemnizados e o recoñecemento dos delegados sindicais por
parte dos contratistas. No transcurso do conflito, a empresa
concesionaria MZOV considerará como revolucionarias unhas peticións tan
sinxelas, apostando por converter un conflito laboral nun de orde
pública. Daquela, a intervención da Garda Civil tivo unha resposta
contundente por parte dos “carrilanos”, chegándose á confrontación
armada. Neste clima, ten lugar o golpe de Estado de xullo de 1936.
As Frieiras é unha das comarcas da Galiza que máis tarda en
caer en mans dos franquistas, cales son as razóns que explican esa
capacidade de resistencia?
Penso que é a que máis tarda. A columna de soldados, gardas civís e
de asalto, carabineiros e milicianos ao mando do capitán da Garda Civil
Juan Ros, entra na Vilavella o 29 de xullo: é a última localidade galega
de certa importancia en caer en mans dos facciosos. E a columna do
comandante Reyna, que avanzaba na parte zamorana das Portelas, aínda é
tiroteada no Padornelo ao día seguinte. A capacidade de resistencia
estivo baseada na multitudinaria concentración operaria e a súa
organización nunha ducia de sindicatos entre Requeixo de Seabra,
Campobecerros e Portocamba, xa no municipio de Castrelo do Val; daquela,
os “carrilanos” tiveron acceso á dinamita empregada a eito nas obras do
tendido e ás camionetas de servizo que aseguraron a coordinación dos
resistentes deste amplo territorio. Mais tamén foron determinantes a
lealdade á República por parte dos carabineiros de A Gudiña, A Mezquita e
Padornelo e a actitude dalgunhas autoridades municipais, caso dos
alcaldes de A Gudiña e da localidade zamorana de Lubián, Felicísimo
Pérez Ortega e Emilio Silva, respectivamente, que tentaron organizar a
defensa dende os concellos.
Sinala no seu traballo que algúns dos responsábeis das
milicias fascistas foron encargados das obras do camiño de ferro, até
que punto isto non é un síntoma do carácter de clase que toma a
represión?
Na Gudiña, os primeiros xefes de Falanxe e os responsábeis das
milicias que se crean de contado por parte da Garda Civil, adoitan ser
contratistas, capataces e, mesmo, responsábeis da empresa concesionaria
das obras. Logo, as milicias teñen un aporte moi significativo de
“carrilanos” de dereitas recrutados en outubro de 1934 e, logo,
despedidos dos traballos tras a Fronte Popular. Todo isto tamén acontece
noutros lugares do tendido ourensán, caso de Amoeiro ou Campobecerros.
Semella claro que estamos diante dunha consecuencia da loita de clases
que, conforme avanzaba a República, foi a máis debido á combatividade e
organización dunha boa parte dos “carrilanos”. Coa súa participación
directa e singularmente cruel na represión, cuxas principais vítimas
foron os protagonistas tanto das loitas societarias como da resistencia
ao golpe, capataces e “carrilanos” de dereitas amosaban ás claras as
motivacións que os asimilaban á patronal e, ao tempo, os confrontaban
cos seus compañeiros de clase. Sobre isto, quixera facer unha reflexión.
Hai quen critica os traballos que, maiormente fora da Universidade, se
están a facer no eido dos vitimarios, presentando aqueles como simples
listaxes de individuos cuxas prácticas noxentas se explican botando man
tan só de argumentos morais. Se acaso, esta visión reducionista puido
primar nun primeiro intre, debido, máis que nada, ás propias
dificultades que este tipo de investigacións levaban de seu nos anos 80 e
90 do século pasado. Grande parte dos traballos que compoñen este
coleccionábel d´Os Nomes do Terror demostran que esa fase ficou
superada, pois presentan os verdugos como “suxeitos históricos”
inseridos nun contexto sociopolítico determinado, actuando en defensa de
intereses moi concretos mediante mecánicas represivas pautadas. O cal
non exclúe, ás veces, un descontrol máis aparente que real, onde imperan
os abismos da condición humana.
Un dos actores da represión que aparece no seu traballo é a
Falanxe de Verín, que destacaría da súa actuación nas terras das
Frieiras pero tamén noutras comarcas galegas e do Estado?
Eu non investiguei as actividades dos verdugos falanxistas de Verín,
tan só dou fe da súa presenza nas Frieiras en diversas accións de
inhumana brutalidade, caso do asasinato do mestre alaricán José Luis
Bouzas, cuxo cadáver foi queimado en Pentes, ou do estarrecedor calvario
que debeu pasar Anuncia Casado nas Reverdeitas de Viana. Nestes e
noutros episodios acontecidos na contorna das Frieiras, repítense os
nomes de Fernando Salgueiro, fillo dos propietarios de Cabreiroá e a
quen no exilio mexicano se lle atribuían oitenta asasinatos, Antonio
Sanguino médico daquel Balneario, ou de Antonio Aguirre “O Churro” de
Vilaza, axustizado mediados os anos 40 pola guerrilla. A crueldade da
Falanxe de Verín espallouse, polo que se pode saber, por Monterrei,
polas Terras de Viana, por Valdeorras, polas Frieiras e, mesmo, por
Villablino, onde Verín esperta aínda lembranzas desgraciadas. É urxente
unha investigación a fondo sobre a Falanxe de Verín, cuxa pegada chega
até os nosos días; de feito, o actual estadio de fútbol da vila do
Támega leva, de xeito incomprensíbel, o nome de José Arjiz Salgado,
“camisa vieja”, alcalde na Ditadura de Franco e director en 1936 do
periódico da Falange local “España Nueva”, onde se describen algunhas
daquelas atrocidades.
Sinala un crego, José Fernández Rivada como organizador da
milicia falanxista de Campobecerros en Castrelo de Val, cos dados dos
que dispón que panorámica fai sobre a participación da igrexa no
operativo do terror das Frieiras?
Aínda que de pouca importancia, durante a Fronte Popular as
axitacións operarias no tendido do camiño de ferro tamén deron lugar a
algún episodio antirrelixioso. Por exemplo na Gudiña e Requeixo,
respectivamente, onde a igrexa parroquial e a capela da Guadalupe foron
asaltadas polos “carrilanos” coa pretensión de convertelas en locais
para os sindicatos, ou en Campobecerros onde a parroquial foi obxecto
dun atentado. No intre do golpe militar o crego Rivada estaba perto da
capital ourensá, en Palmés concretamente, visitando a un seu tío que era
o párroco da localidade. E alí ambos salvaron a vida debido á
intervención do mestre anarquista Luis Bazal. Aos poucos, cando a
columna Ros controlou Campobecerros, Rivada retornou á súa parroquia,
onde organizou con permiso de autoridades civís e militares unha garda
de protección persoal, que pronto se converteu en milicia de
acompañamento á devandita columna nas tarefas de “limpeza” que, con
resultados sanguentos, se levaron a cabo polos montes do Invernadoiro e
proximidades. En diante, a ascendencia de Rivada na contorna de
Campobecerros, converteuno en peza esencial para o control social dos
seus habitantes, algo que a memoria colectiva conserva aínda hoxe con
singular énfase. Aparte de Rivada, houbo outros cregos nas Frieiras
comprometidos coa represión, caso do párroco de Chaguazoso, Francisco
Pérez Anta, primeiro xefe da Falanxe local e destacado polo seu aquel
delator. Mesmo entre a manda salvaxe de falanxistas procedentes de
Amoeiro que durante tres días de agosto matou, roubou e violou con total
impunidade na Gudiña, figurou un sacerdote. Pola contra, malia as
tirapuxas que tivo cos “carrilanos”, o párroco da Gudiña, Primitivo San
Román, defendeu varios veciños que foron obxecto de consellos de guerra,
algo que tamén fixo o crego de Tameirón. En definitiva, o “lusco fusco”
do clero non xerárquico verbo da represión franquista, fica mais unha
vez ás claras.
Ponte
dos Arandos, no concello da Mezquita, na comarca de Viana, onde as
milicias falanxistas da Gudiña asasinaron a Francisco Sánchez Guerra.
(Foto: Adriansito Estévez Iglesias)
Cilia Torna
O 29 de agosto de 1936 un grupo de falanxistas da Gudiña
(comarca da Viana) paraban o seu coche da morte nas proximidades da
Ponte dos Arandos, no concello da Mezquita, na comarca de Viana, co
obxectivo de asasinar mediante a aplicación da Lei de fugas a dous
militantes de esquerda.
Un deles, o veciño da Gudiña e obreiro dos camiños de ferro, Francisco Sánchez Guerra,
rematou morto alí mesmo polos milicianos fascistas. O outro, tamén
residente na Gudiña, operario do ferrocarril e dirixente da CNT, José Martínez Saquete, popularmente coñecido como Jacinto, logrou librarse dos falanxistas e fuxir.
Unha testemuña daqueles feitos, Josefa Pérez, parella durante toda unha vida do guerrilleiro Cándido Losada Malvavisco, contou, canda o seu compañeiro, décadas despois ao etnógrafo José Rodríguez Cruz o acontecido naquela xornada. Precisamente, o historiador Dioniso Pereira divulgou esta semana parte das conversas nas súas redes sociais.
Josefa e Cándido lembraron que "trouxérono a matar aquí, nun camión.
Que din, que aínda dicían que o puidera salvar o chofer, e o chofer
aínda lle axudou. O Jacinto escapou e o outro, se non é polo chofer,
creo que tamén escapaba, pero o chofer axudoulle aos outros. Iso foi aí,
entre a Canda" (concello da Mezquita) "e a "Vilavella" (concello da Mezquita), "pero máis cerca da Vilavella ca da Canda, aí mesmo onde vai o cruce para Vilanova, nas Hortas".
"Ese que mataron aquí", continuaron Josefa e Cándido, "me parece que
lle chamaban Paco aínda sería noviño, tiña unha camisa branca, levaba...
e se coñece que lle andaron e levábaa toda rota; nós estabamos na
estrada..., subimos á camioneta, e despois a Garda Civil
rifounos. Eles engarráronse cos que ían a matalos e si o tal Jacinto
puido escapar, pero o outro como ía preso non puido,...non sei que
pasou".
A parella sinalou que "hai quen di que foi o chofer o que lle pegou
un tiro, o que o matou. El ao que o levaba, dominábao. Iso foi aí, onde
aparta a estrada para Pías, ao lado de abaixo da estrada....., e os que
mataban, que eran falanxistas todos, non sei si eran mandados por ese
da Gudiña, polo Camba. O Camba foi un asasino...".
"Os Rebidos"
Dioniso Pereira, un dos pioneiros na investigación
dos vitimarios na Galiza e o mellor coñecedor do aparato represor na
comarca de Viana, explica a Nós Diario que "Manuel Camba
Peñuelas, comerciante de A Gudiña, fixo parte segundo a documentación
que chegou da época da partida falanxista dos Rebidos".
A acción deste grupo represor chegou mesmo a Portugal. A este respecto, Pereira recuperou un documento en decembro de 2020 do gobernador civil de Bragança
que advertía que este grupo "fora quen de invadir territorio portugués,
entre O Seixo e Cisterna, e andar a tiros con algún cidadán lusitano
simpatizante das esquerdas". Precisamente, o informe sinala a "Manuel
Camba, Carlos e Carlos (sic), coñecidos pelos Rebidos, residentes na Gudiña".
Pereira, partindo da información que custodian os arquivos
portugueses, sitúa entre os membros da partida fascista da Gudiña que
actuou en Portugal ao "propietario Manuel Camba Peñuelas, ao estudante Carlos Pliego,
ao dono dunha ferraría na Barxa e xefe local da Falanxe da Gudiña,
Pedro Barxa e, se acaso, ao fillo do sarxento da Garda Civil de Erosa, Graciano Barxa Vázquez".
"As milicias da Falanxe Española da Gudiña, nas que salientou algún
capataz do camiño de ferro", sinala Pereira, "tiveron tamén a súa
participación nos asasinatos e abusos padecidos na vila e na súa
contorna". A este respecto, o historiador significa o asasinato en
Pentes (A Gudiña) o 21 de agosto de 1936 do mestre nacionalista de
Flariz en Monterrei, José Luis Bouzas.
"Tras atalo a un poste e pegarlle un tiro, queimaron o cadáver"
"No caso de Bouzas", continúa Pereira, "si acreditamos no
protagonismo do somatén daquela pequena localidade encabezado por dous
veciños apelidados Ameneiro e Feixoo,
que o detiveron diante dos seus alumnos, o ingresaron na cadea de Verín
e, ao cabo, conducírono até Pentes, onde tras atalo a un poste e
pegarlle un tiro, queimaron o cadáver".
La historia de Kathaarsys puede rastrearse desde
finales de los años 90, J.L Montáns comenzó por entonces a buscar
músicos para formar una banda de rock/metal y la primera agrupación
seria y con cierta trascendencia local será Elsenor que autoeditará una
demo hoy imposible de conseguir. A partir del año 2000 JL Montáns se
decidirá a emprender un proyecto más serio, con influencia ya del
aspecto más progresivo y extremo del metal, para el que serán necesarios
4 años de trabajo hasta que a finales de 2004 se graba Portrait of Wind
and Sorrow, la banda había permanecido en el más absoluto anonimato
concediendo solo algunos conciertos locales muy puntuales en los que ya
empieza a usarse el nombre actual de la banda.
Portrait of Wind
and Sorrow será grabado, autoeditado y promocionado por JL Montáns
(quien además grabará la mayor parte de guitarras, todas las voces y el
bajo, además de ser el único compositor de música y letras) durante el
año 2005, ante la falta de interés de los miembros iniciales del
proyecto. En este momento ingresa en la banda M. Barcia como bajista y
pocos meses después A. Hernandez comenzará a ensayar con Kathaarsys
hasta su ingreso definitivo en la banda ya en el año 2006. La formación
actual ya estaba consolidada y Kathaarsys entra en estudio a finales de
2006 para grabar el doble álbum Verses in Vain después de firmar
contrato con el sello Silent Tree Productions. Verses in Vain marca un
antes y un después en la historia del grupo puesto que la banda pasa de
hacer conciertos a nivel local a girar por Europa en varias ocasiones
presentando el nuevo álbum incluso en América. Entre 2006 y 2008
Kathaarsys realizará más de 150 conciertos y la popularidad de la banda
empezará a crecer a nivel internacional.
La música de Kathaarsys
en estos años es extraordinariamente compleja, temas muy largos,
planteamientos conceptuales muy elaborados con una lírica orientada a
temas existenciales e intimistas pero siempre con una relación de cierto
tinte pagano o naturalista vinculada a su tierra natal, Galicia.
A
finales de 2008 tras la finalización del primer tour mundial del grupo
comienza la grabación de un nuevo álbum, “Anonymous Ballad”, un disco
más maduro y personal con temas más directos pero igualmente complejos y
una historia conceptual aun más elaborada que tendrá continuación en
los próximos trabajos. Dicho álbum sale en 2009, concretamente en marzo,
y es grabado en Argentina, en La Nave de Oseberg.
En 2009,
después del éxito de “Anonymous Ballad”, el grupo vuelve a reunirse para
componer nuevo material. Después de un tiempo no muy largo, sale a la
luz "Intuition", un año y unos días después de su anterior disco.
Con
"Intuition" el grupo se adentra en el mundo del jazz casi totalmente
sin perder su estilo y originalidad. Una mezcla de rock progresivo,
black metal y jazz al estilo de la vieja escuela hace de este disco una
obra de arte del metal progresivo de los últimos años.
La gira
"Intuition" les hace girar por toda Europa. Más de 100 conciertos por
toda España, Bélgica, Romanía, Croacia, Francia, Portugal, Reino Unido,
Finlandia, etc y una grabación de DVD en Santiago de Compostela (con
lanzamiento previsto para 2011).
Tras "Intuition" empiezan a
trabajar en su próximo disco "Rara Vez" que sale a la luz en 2012 y que
supone un giro total en la música de la banda. Ya asentados como dúo
(Marta y J.L.) crean un nuevo concepto y filosofía musical que se
posiciona al margen de todo lo anterior creado por ellos. En "Rara Vez"
nos encontramos a unos Kathaarsys predominantemente instrumentales (una
única canción contiene letra) en los que estilos como la música clásica y
el rock progresivo con gran influencia del flamenco de bandas como
Triana toman el control sobre una base de piano muy marcada. Tras su
experimentación en 2010 con el jazz fusion y el metal progresivo vuelven
a innovar saliendo muy bien parados.
En
diciembre 2014 con "Describing The Paradox Vol. I" Marta y Jose
vuelven a adentrarse una vez más en la experimentación, demostrando que
son capaces de crear lo que quieran, cuando quieran y como quieran sin
perder su creatividad. Alejados y a la vez cercanos a sus orígenes crean
este álbum de cuatro cortes con aparentes expectativas de condensar
todo lo que han sido y son en poco más de treinta minutos. Vuelven de
nuevo a acercarse sigilosamente al metal extremo, pero esta vez
incorporando matices de todo tipo e incluso partes acústicas.
"Describing The Paradox Vol. I" es un todo que completa parte del
camino recorrido desde sus orígenes más remotos hasta la maduración
musical de sus dos miembros.
Este documental se centra en la presencia musulmana en
Galicia y en la colonización forzosa de las Alpujarras por los gallegos.
Además expone las similitudes entre tradiciones comunes, hoy casi
olvidadas.
